میرزا محمدعلی‌خان تربیتمیرزا محمدعلی‌خان تربیت (۱۲۵۶- ۲۶ دی ۱۳۱۸ش/۱۸۷۷- ۱۶ ژانویه ۱۹۴۰م)، روزنامه‌نگار و از رجال فرهنگی و سیاسی آذربایجان در تاریخ معاصر ایران بود. وی فعالیت‌های بسیاری در دوره خود داشته که از جمله آنها می‌توان به تدریس، روزنامه‌نگاری، تاسیس کتابخانه، تدوین کتاب، بنیاد انجمن ملی نوبر، بنیاد حزب سوسیال دموکرات، فهرست‌نویسی کتاب‌های فارسی و عربی در کتابخانه لندن، نماینده مردم تبریز در مجلس، رئیس اداره فرهنگ و معارف آذربایجان، شهردار تبریر و موارد دیگر اشاره کرد. فهرست مندرجات۲ - تحصیلات ۳ - ازدواج و فرزندان ۳.۱ - هاجر ۴ - فعالیت‌ها ۴.۱ - دفاع از مشروطیت ۴.۲ - در لندن ۴.۳ - در استانبول ۴.۴ - نماینده مردم تبریز در مجلس ۴.۵ - رئیس اداره فرهنگ و معارف آذربایجان ۴.۶ - شهردار تبریز ۴.۷ - نماینده مجلس در پنج دوره ۵ - درگذشت ۶ - آثار ۶.۱ - زاد و بوم ۶.۲ - مجله گنجینه فنون ۶.۳ - روزنامه اتحاد ۶.۴ - ماهنامه گنجینه معارف ۶.۵ - ورقی از دفتر تاریخ مطبوعات ایرانی و فارسی ۶.۶ - تقویم تربیت ۶.۷ - دانشمندان آذربایجان ۶.۸ - دیگر آثار ۷ - ویژگی‌ها ۷.۱ - انصاف سیاسی ۸ - مهم‌ترین یادگاری ۸.۱ - مجموعه نشریات ۹ - فهرست منابع ۱۰ - پانویس ۱۱ - منبع ۱ - معرفی اجمالیمیرزا محمدعلی‌خان تربیت در محرّم ۱۲۹۲/ خرداد ۱۲۵۶ در محله نوبر تبریز متولد شد. [۱]
تربیت، محمدعلی، مقالات تربیت، مقدمه، ص۲۵، چاپ ح صدیق، تهران ۱۳۵۵ ش.
[۲]
بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، ج۳، ص۴۲۴، تهران ۱۳۵۷ ش.
میرزا محمدعلی‌خان را بیشتر منابع، فرزند میرزا صادق، پسر میرزا جواد، پسر میرزا علی‌اکبر، پسر میرزا مهدی‌خان استرابادی (د ح۱۱۷۳ق)، وزیر نادرشاه افشار و مؤلف دره نادری و تاریخ جهانگشای نادری دانسته‌اند. [۳]
سرداری‌نیا، صمد، مشاهیر آذربایجان، ج۱، ص۳۴۱، تبریز، ۱۳۷۷ش.
[۴]
وحید دستگردی، حسن، محمدعلی تربیت تبریزی، ج۱، ص۴۳۳، ارمغان، تهران، ۱۳۱۸ش.
اما تقی‌زاده با استناد به گفته یکی از اقوام پدر تربیت، نسب او را پس از میرزا جواد، میرزا محسن تبریزی یاد کرده، و انتساب این خاندان را به میرزا مهدی‌خان از طرف مادری میرزا صادق یا میرزا جواد حدس زده است. [۵]
تقی‌زاده، حسن، میرزا محمدعلی‌خان تربیت، ج۱، ص۲۰۱، مقالات، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۵۶ش.
۲ - تحصیلاتتربیت تحصیلات ابتدایی را در مکتب ملا زین‌العابدین، و فقه، ادبیات عرب، منطق، حکمت، علوم طبیعی و ریاضی و نجوم و هیئت را در محضر استادان روزگار خود، و زبان‌های فرانسوی و انگلیسی، همچنین طب را نزد میرزا نصرالله‌خان سیف‌الاطبا آموخت و تحصیلات خود را در طب نزد دکتـر محمدخان کرمانشاهی معروف به کفری ــ که با حسنعلی‌خان گروسی (۱۲۳۶- ۱۳۱۷ق) به تبریز (ح ۱۲۹۹ تا ۱۳۰۹ق) آمده‌بود ــ تکمیل کرد. [۶]
تقی‌زاده، حسن، میرزا محمدعلی‌خان تربیت، ج۱، ص۲۰۲- ۲۰۵، مقالات، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۵۶ش.
[۷]
سرداری‌نیا، صمد، مشاهیر آذربایجان، ج۱، ص۳۴۲، تبریز، ۱۳۷۷ش.
[۸]
صفوت، محمدعلی، داستان دوستان، ج۱، ص۱۱۶، تبریز، ۱۳۱۸ش.
[۹]
تربیت، محمدعلی، مقالات تربیت، مقدمه، ص ۲۵-۲۶، چاپ ح صدیق، تهران ۱۳۵۵ ش.
۳ - ازدواج و فرزندانتربیت دو بار ازدواج کرد. حاصل ازدواج نخست او [۱۰]
حسین طبیب زاده امید، کتاب تاریخ فرهنگ آذربایجان، تبریز ۱۳۳۲ ـ ۱۳۳۴ ش.
دو پسر و دو دختر و ثمره ازدواج دوم او با بانویی به نام هاجر (دختر حسینقلی خان، کارمند سفارت ایران در استانبول) دو پسر بود. [۱۱]
محمدعلی تربیت، مقالات تربیت، مقدمه، ص ۱۷، چاپ ح صدیق، تهران ۱۳۵۵ ش.
۳.۱ - هاجرهاجر بعدها اداره نخستین مدرسه دخترانه تبریز به نام مدرسه دوشیزگان را برعهده گرفت و خود از چهره‌های سرشناس در نهضت زنان گردید چنان‌که در بیست و یکمین دوره مجلس شورای ملی، پس از انقلاب سفید و اصلاح قانون انتخابات که زنان برای اولین بار به مجلس راه یافتند، نماینده تهران شد و در دوره بیست ودوم نیز همین سمت را داشت. [۱۲]
فخری خشایار وزیری، کارنامه زنان مشهور ایران، ص ۱۹۸ ـ ۲۰۱ تهران ۱۳۵۲ ش.
یکی از برادران محمدعلی تربیت به نام علی محمد از مبارزان پر شور مشروطه طلب بود که در جوانی جان بر سر آرمان خود نهاد. [۱۳]
اوراق تازه یاب مشروطیت مربوط به سال‌های ۱۳۲۵-۱۳۳۰ قمری، ش ۲۸، ج ۱، ص ۱۹۸، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۵۹ ش.
[۱۴]
اوراق تازه یاب مشروطیت مربوط به سال‌های ۱۳۲۵-۱۳۳۰ قمری، پانویس ۱، اج ۱، ص ۲۲۵، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۵۹ ش.
۴ - فعالیتهامیرزا محمدعلی‌خان که از ۱۳۱۱ تا ۱۳۱۳ق معلم طبیعیات مدرسه دولتی مظفری تبریز بود، [۱۵]
تربیت، محمدعلی، دانشمندان آذربایجان، مقدمه، ص۲، تهران ۱۳۱۴ ش، چاپ سیروس قمری، تبریز (بی تا).
در ۱۳۱۶ق با حسن تقی‌زاده، حسین عدالت (صاحب امتیاز روزنامه‌های الحدید، عدالت و صحبت) و محمد شبستری معروف به ابوالضیاء، مدیر روزنامه ایران نو، ابتدا کتاب‌فروشی و پس از آن مدرسه‌ای به شیوه جدید با نام تربیت در تبریز تأسیس کرد و آن نام را عنوان خانوادگی خود قرار داد. کتاب‌فروشی او محل عرضه نشریات روز فارسی، عربی و ترکی، و اظهار نظر درباره کتاب‌های جدید و طرح مباحث سیاسی و محفل روشن‌فکرانی چون یوسف‌خان اعتصام‌الملک بود، هـر چند، اندکی بعد، مدرسـه به واسطه اعتـراض مردم عوام و متعصب بسته شد. [۱۶]
تقی‌زاده، حسن، میرزا محمدعلی‌خان تربیت، ج۱، ص۲۰۵، مقالات، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۵۶ش.
[۱۷]
وحید دستگردی، حسن، محمدعلی تربیت تبریزی، ج۱، ص۴۳۴، ارمغان، تهران، ۱۳۱۸ش.
[۱۸]
مجتهدی، مهدی، رجال آذربایجان در عصر مشروطیت، ج۱، ص۵۰- ۵۱، ۱۳۲۷ش.
[۱۹]
آرین‌پور، یحیی، از نیما تا روزگار ما، ج۱، ص۱۱۲، تهران، ۱۳۷۴ش.
تـربیت در مدرسه لقمـانیه تبـریز نیـز تـا هنگـام تعطیلـی آن (۱۳۱۹ق)، هیئـت و جغرافیـا و ادبیـات تدریس مـی‌کرد. [۲۰]
وحید دستگردی، حسن، محمدعلی تربیت تبریزی، ج۱، ص۴۳۴، ارمغان، تهران، ۱۳۱۸ش.
[۲۱]
سرداری‌نیا، صمد، مشاهیر آذربایجان، ج۱، ص۳۴۲، تبریز، ۱۳۷۷ش.
[۲۲]
آرین‌پور، یحیی، از نیما تا روزگار ما، ج۱، ص۱۱۲، تهران، ۱۳۷۴ش.
وی مدتی نیز دارو می‌فروخت و در داروخانه او روشن‌فکران تبریز با یکدیگر دیدار، و درباره مسائل روز گفت‌وگو می‌کردند. [۲۳]
تقی‌زاده، حسن، میرزا محمدعلی‌خان تربیت، ج۱، ص۲۰۵، مقالات، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۵۶ش.
[۲۴]
طاهرزاده بهزاد، کریم، قیام آذربایجان در انقلاب مشروطیت ایران، ج۱، ص۴۶۴، تهران، ۱۳۳۴ش.
تربیت بعدها مجله گنجینه فنون را در تبریز منتشر کرد، [۲۵]
آرین‌پور، یحیی، از نیما تا روزگار ما، ج۱، ص۱۱۳، تهران، ۱۳۷۴ش.
پس از آن به دعوت ملک‌المتکلمین (۱۲۷۷-۱۳۲۶ق) راهی تهران شد (احتمالاً ۱۳۲۲ق) تا با کمک میرزا آقای اصفهانی، سیدنصرالله تقوی و نصرت‌السلطنه، در تأسیس نخستین کتابخانه ملی که کانون اصلاح‌طلبان نیز بود، همکاری کند [۲۶]
رائین، اسماعیل، انجمنهای سری در انقلاب مشروطیت ایران، ج۱، ص۱۷۴، تهران، ۱۳۴۵ش.
[۲۷]
وفایی، زهره، نام‌آوران آذربایجان، ج۱، ص۲۵، تبریز، ۱۳۷۸ش.
پیش از اعلام مشروطیت (گویا در ۱۳۲۲ق) به اتفاق حسن تقی‌زاده به قفقاز و استانبول سفر کرد. پس از آن به مصر، بیروت و دمشق رفت و پس از بازگشت به تبریز (۱۳۲۳ق) با خواهر وی ازدواج کرد. [۲۸]
تقی‌زاده، حسن، میرزا محمدعلی‌خان تربیت، ج۱، ص۲۰۲، مقالات، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۵۶ش.
[۲۹]
تقی‌زاده، حسن، میرزا محمدعلی‌خان تربیت، ج۱، ص۲۰۶، مقالات، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۵۶ش.
او در سفر به مصر به میرزا حسین‌خان طبیب‌زاده، مدیر مدرسه و روزنامه کمال تبریز، نیز در انتشار روزنامه کمال که حدود یک‌سال در مصر منتشر شد، یاری رساند. [۳۰]
سرداری‌نیا، صمد، مشاهیر آذربایجان، ج۱، ص۳۴۶- ۳۴۷، تبریز، ۱۳۷۷ش.
۴.۱ - دفاع از مشروطیتبا شروع حرکت‌های مشروطه‌طلبی در تبریز (۱۳۲۴ق)، تربیت با مردم به کنسول‌خانه انگلیس رفت و انجمن ملی نوبر را نیز بنیاد نهاد. [۳۱]
تقی‌زاده، حسن، میرزا محمدعلی‌خان تربیت، ج۱، ص۲۰۶، مقالات، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۵۶ش.
پس از صدور فرمان مشروطیت (۱۴ جمادی‌الثانی ۱۳۲۴) با بروز اختلافات میان دولتمردان و آزادی‌خواهان تبریز، به دعوت کربلایی علی مسیو به جمع مبارزان پیوست و بدین‌ترتیب، نخستین تشکل آزادی‌خواهان که در باکو بنیاد گذاشته شده بود، در تبریز پدید آمد. بعدها عده‌ای از این افراد که در جهت ترویج معارف و حقایق می‌کوشیدند و تربیت هم جزو آنان بود، به یکدیگر نزدیک‌تر شدند و حزب سوسیال دموکرات (یا فرقـه اجتماعیون عامیون) ــ که کمیته مرکزی آن، مرکز غیبی (یا مجلس سری) نامیـده می‌شد ــ و گروه مجاهدین را برای دفاع از دستاوردهای مشروطیت تأسیس کردند. [۳۲]
سرداری‌نیا، صمد، نقش مرکز غیبی تبریز در انقلاب مشروطیت ایران، ج۱، ص۲۳-۲۴، تبریز، ۱۳۶۳ش.
[۳۳]
سرداری‌نیا، صمد، مشاهیر آذربایجان، ج۱، ص۳۴۷- ۳۴۸، تبریز، ۱۳۷۷ش.
[۳۴]
کسروی، احمد، تاریخ مشروطه ایران، ج۱، ص۱۶۷، تهران، ۱۳۴۹ش.
۴.۲ - در لندنبا وقوع کودتای صغیر و به توپ بسته شدن مجلس (۲۳ جمادی‌الاول ۱۳۲۶)، سپاهیان حکومتی به تبریز حمله‌ور شدند (ذیقعده ۱۳۲۶). در این واقعه، کتاب‌فروشی تربیت تاراج و سوخته شد و وی با لباس مبدل به باکو رفت [۳۵]
تقی‌زاده، حسن، میرزا محمدعلی‌خان تربیت، ج۱، ص۲۶، مقالات، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۵۶ش.
و به اتفاق حسین‌آقا، پسر حاج میرزا حسن تاجر و تقی‌زاده از راه وین خود را به پاریس رساند. اندکی بعد به دعوت تقی‌زاده که پیش از وی به درخواست ادوارد براون (۱۸۶۲-۱۹۲۶م) به لندن رفته بود، راهی آنجا شد و با او و حمایت‌های ادوارد براون چند ماه در کتابخانه دانشگاه کیمبریج به فهرست‌نویسی کتاب‌های فارسی و عربی پرداخت. [۳۶]
تقی‌زاده، حسن، میرزا محمدعلی‌خان تربیت، ج۱، ص۲۶، مقالات، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۵۶ش.
۴.۳ - در استانبولتربیت در اواخر پاییز ۱۹۰۸م از انگلستان به استانبول رفت و با معاضد‌السلطنه، علی‌اکبر دهخدا و میرزا یحیی دولت‌آبادی ــ دیگر مهاجران مشروطه‌خواه ــ در گروه کارکنان ملی ایران و انجمن سعادت به فعالیت پرداخت. [۳۷]
آرین‌پور، یحیی، از نیما تا روزگار ما، ج۱، ص۱۱۴، تهران، ۱۳۷۴ش.
[۳۸]
تقی‌زاده، حسن، میرزا محمدعلی‌خان تربیت، ج۱، ص۲۶، مقالات، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۵۶ش.
با فتح تهران به دست مجاهدین (۲۶ جمادی‌الاخر ۱۳۲۷) وی به عضویت هیئت مدیره موقتی ۱۲ نفره انتخاب شد. این هیئت برگزیده رهبران انقلاب و صاحب اختیارات مجلس شورای ملی و ناظر اعمال وزرا بود. [۳۹]
اکبری حامد، مهدی، آذربجانان آذربایجان، ج۱، ص۱۳۷-۱۳۸، تبریز، ۱۳۵۶ش.
۴.۴ - نماینده مردم تبریز در مجلستربیت در دوره دوم مجلس شورای ملی (افتتاح: ذیقعده ۱۳۲۷ق/۲۴ فروردین ۱۲۸۸ش) نماینده مردم تبریز شد و از نمایندگان روشن‌فکر حزب دموکرات بود که به رهبری تقی‌زاده فعالیت می‌کرد و در مواضع اختلاف میان نمایندگان، یا آزادی‌خواهان و نمایندگان دولت، واسطه دوستی‌ها می‌شد. [۴۰]
سرداری‌نیا، صمد، مشاهیر آذربایجان، ج۱، ص۳۴۸- ۳۴۹، تبریز، ۱۳۷۷ش.
[۴۱]
تقی‌زاده، حسن، میرزا محمدعلی‌خان تربیت، ج۱، ص۲۰۷، مقالات، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۵۶ش.
[۴۲]
طاهرزاده بهزاد، کریم، قیام آذربایجان در انقلاب مشروطیت ایران، ج۱، ص۴۶۴، تهران، ۱۳۳۴ش.
[۴۳]
آرین‌پور، یحیی، از نیما تا روزگار ما، ج۱، ص۱۱۵، تهران، ۱۳۷۴ش.
با تعطیلی مجلس دوم (۱۳۳۰ق)، تربیت به باکو رفت و به پیشنهاد هیئت مدیره انجمن خیریه ایرانیان، مدیر مدرسه اتحاد شد و با دایر نمودن کلاس پنجم رشته دفترداری، سالن نمایش، تکمیل دروس موسیقی و کتابخانه، پیشرفت این مدرسه را موجب گردید [۴۴]
تقی‌زاده، حسن، میرزا محمدعلی‌خان تربیت، ج۱، ص۲۰۷، مقالات، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۵۶ش.
[۴۵]
سرداری‌نیا، صمد، مشاهیر آذربایجان، ج۱، ص۳۴۹، تبریز، ۱۳۷۷ش.
وی در ۱۳۳۳ق ــ در پی‌تعقیب مأموران دولت تزار ــ رهسپار استانبول شد و در آنجا کتابخانه‌ای تأسیس کـرد. در ایـن دوران ــ که مصادف با جنگ جهانی اول (۱۹۱۴- ۱۹۱۸م) بود ــ همسرش در اروپا درگذشت. تربیت سپس به برلین رفت و در کمیته نجات ایران از فشار همسایگان، به فعالیت پرداخت و نیز با محمد قزوینی، حسن تقی‌زاده، محمدعلی جمالزاده و حسین کاظم‌زاده ایرانشهر، همکاری فرهنگی و انتشاراتی کرد. [۴۶]
تقی‌زاده، حسن، میرزا محمدعلی‌خان تربیت، ج۱، ص۲۰۷، مقالات، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۵۶ش.
[۴۷]
اکبری حامد، مهدی، آذربجانان آذربایجان، ج۱، ص۱۳۸، تبریز، ۱۳۵۶ش.
[۴۸]
بهنام، جمشید، برلنیها، ج۱، ص۵۵، تهران، ۱۳۷۹ش.
[۴۹]
قزوینی، محمد، وفیات معاصرین، یادگار، ج۱، ص۱۱، تهران، ۱۳۲۴ش، س ۳، شم ۴.
۴.۵ - رئیس اداره فرهنگ و معارف آذربایجانبا پایان جنگ (۱۲۹۷ش/۱۹۱۸م) او به تبریز بازگشت و رئیس اداره فرهنگ و معارف آذربایجان شد (۱۳۰۰ش) و تا ۱۳۰۴ش، دو دوره این سمت را برعهده داشت. وی در ۱۳۰۰ش، کتابخانه و قرائتخانه عمومی معارف را با ۲۰۰ مجلد کتاب، برای اولین بار به شیوه جدید در تبریز بنیاد گذاشت که بعدها به نام خود وی «کتابخانه و قرائتخانه دولتی تربیت» نام گرفت. این کتابخانه بعدها از کمک اوقاف و افراد خیّر بهره‌مند شد و در زمان وزارت مالیه تقی‌زاده (۱۳۰۹-۱۳۱۲ش) مبلغی از حق‌الامتیاز کارخانه کبریت‌سازی ممتاز تبریز برای احداث بنایی مناسب این کتابخانه اختصاص داده شد. فهرست کتاب‌های چاپی کتابخانه نیز در سال‌های ۱۳۰۱، ۱۳۰۳ و ۱۳۲۷ش، منتشر شد. [۵۰]
صفوت، محمدعلی، داستان دوستان، ج۱، ص۱۱۷- ۱۱۸، تبریز، ۱۳۱۸ش.
[۵۱]
سرداری‌نیا، صمد، مشاهیر آذربایجان، ج۱، ص۳۴۲- ۳۴۳، تبریز، ۱۳۷۷ش.
[۵۲]
اکبری حامد، مهدی، آذربجانان آذربایجان، ج۱، ص۱۳۸، تبریز، ۱۳۵۶ش.
[۵۳]
مجتهدی، مهدی، رجال آذربایجان در عصر مشروطیت، ج۱، ص۵۰، ۱۳۲۷ش.
[۵۴]
آقابزرگ، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، ج۱، ص۱۴۵۰- ۱۴۵۱، مشهد، ۱۴۰۴ق.
وی همچنین چند مرکز آموزشی و فرهنگی مهم را در تبریز تأسیس کرد. از جمله: دبیرستان بازرگانی تبریز (مهرماه ۱۳۰۱)، ۱۲ مدرسه دخترانه، مانند مدارس ناموس (۱۳۰۱ش)، دوشیزگان (۱۳۰۱ش)، حقیقت (۱۳۰۲ش) و اولین دانشسرای تربیت معلم آذربایجان (۱۳۰۱ش)، مدرسه متوسطه ارامنه گیمنازیا، باغچه اطفال ارامنه، مدرسه ادونتیست آمریکاییان (۱۳۰۰ش)، مدرسه شوروی روسیه (۱۳۰۳ش) و مجمـع ادب را که در هفتـه یکبار در اداره فـرهنگ جلسـات ادبی برگذار می‌کرد (۱۳۰۱ش)، تشکیل داد و مجله گنجینه معارف را در همیـن سال منتشر کـرد. [۵۵]
وحید دستگردی، حسن، محمدعلی تربیت تبریزی، ج۱، ص۴۳۵، ارمغان، تهران، ۱۳۱۸ش، س ۲۰.
[۵۶]
اکبری حامد، مهدی، آذربجانان آذربایجان، ج۱، ص۱۳۸، تبریز، ۱۳۵۶ش.
[۵۷]
وفایی، زهره، نام‌آوران آذربایجان، ج۱، ص۲۵، تبریز، ۱۳۷۸ش.
[۵۸]
سرداری‌نیا، صمد، مشاهیر آذربایجان، ج۱، ص۳۴۴- ۳۴۵، تبریز، ۱۳۷۷ش.
۴.۶ - شهردار تبریزتربیت از ۱۳۰۵ تا ۱۳۰۶ش رئیس اداره فرهنگ گیلان شد و به تأسیس کتابخانه، دبستان، دبیرستان و انجمنهای ادبی و فرهنگی همت گماشت و از ۱۳۰۷ تا ۱۳۰۹ش رئیس بلدیه (شهردار) تبریز شد. از اقدامات بسیار مهم او در این دوره احداث خیابان‌های تربیت، فردوسی و خاقانی، گسترش خیابان امام خمینی امروز تا ایستگاه راه‌آهن، تخریب گورستان گجیل و تبدیل آن به گردشگاه «باغ گلستان» بود. [۵۹]
وحید دستگردی، حسن، محمدعلی تربیت تبریزی، ج۱، ص۴۳۵، ارمغان، تهران، ۱۳۱۸ش.
[۶۰]
مجتهدی، مهدی، رجال آذربایجان در عصر مشروطیت، ج۱، ص۵۱، ۱۳۲۷ش.
[۶۱]
سرداری‌نیا، صمد، مشاهیر آذربایجان، ج۱، ص۳۴۶، تبریز، ۱۳۷۷ش.
[۶۲]
اکبری حامد، مهدی، آذربجانان آذربایجان، ج۱، ص۱۳۸-۱۳۹، تبریز، ۱۳۵۶ش.
[۶۳]
تقی‌زاده، حسن، میرزا محمدعلی‌خان تربیت، ج۱، ص۲۰۷، مقالات، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۵۶ش.
[۶۴]
صفوت، محمدعلی، داستان دوستان، ج۱، ص۱۱۸، تبریز، ۱۳۱۸ش.
[۶۵]
تربیت، محمدعلی، شرح حال وی، مجله ارمغان، ج۱، ص۴۳۵، سال ۲۰، ش ۷ ۸ (مهر و آبان ۱۳۱۸).
۴.۷ - نماینده مجلس در پنج دورهتربیت در هشتمین دوره مجلس شورای ملی (۲۵ آذرماه ۱۳۰۹) به نمایندگی از طرف مردم تبریز انتخاب شد و در دوره‌های نهم تا دوازدهم نیز پیوسته در همین مسئولیت بود. [۶۶]
بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، ج۳، ص۴۲۴، تهران ۱۳۵۷ ش.
[۶۷]
فرهنگ قهرمانی، عطاءاللّه، اسامی نمایندگان مجلس شورای ملی از آغاز مشروطیت تا دوره ۲۴ قانونگذاری و نمایندگان مجلس سنا در هفت دوره تقنینیه از ۲۵۰۸ تا ۲۵۳۶ شاهنشاهی، ج۱، ص۴۳۹، تهران ۱۳۵۶ ش.
گرچه مهدی بامداد مساعدت دولت را در گزینش او بی‌تأثیر ندانسته است. [۶۸]
بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، ج ۳، ص ۴۲۴، تهران ۱۳۵۷ ش.
[۶۹]
فرهنگ قهرمانی، عطاءاللّه، اسامی نمایندگان مجلس شورای ملی از آغاز مشروطیت تا دوره ۲۴ قانونگذاری و نمایندگان مجلس سنا در هفت دوره تقنینیه از ۲۵۰۸ تا ۲۵۳۶ شاهنشاهی، ج۱، ص۴۳۹، تهران ۱۳۵۶ ش.
۵ - درگذشتسرانجام در تهران در ۲۷ دی ۱۳۱۸ درگذشت و در همین شهر به خاک سپرده شد. [۷۰]
اکبری حامد، مهدی، آذربجانان آذربایجان، ج۱، ص۱۳۹، تبریز، ۱۳۵۶ش.
[۷۱]
سرداری‌نیا، صمد، مشاهیر آذربایجان، ج۱، ص۳۴۷، تبریز، ۱۳۷۷ش.
[۷۲]
مجتهدی، مهدی، رجال آذربایجان در عصر مشروطیت، ج۱، ص۵۱، ۱۳۲۷ش.
[۷۳]
تقی‌زاده، حسن، میرزا محمدعلی‌خان تربیت، ج۱، ص۲۰۷، مقالات، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۵۶ش.
[۷۴]
شجیعی، زهرا، نمایندگان مجلس شورای ملی در بیست و یک دوره قانونگذاری، ج۱، ص۳۱۴، تهران، ۱۳۴۴ش.
[۷۵]
تربیت، محمدعلی، مقالات تربیت، مقدمه، ص۱۵، چاپ ح صدیق، تهران ۱۳۵۵ ش.
[۷۶]
بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، ج۳، ص۴۲۴، تهران ۱۳۵۷ ش.
۶ - آثـاراز محمدعلی تربیت آثاری در زمینه پژوهش‌های ادبی و تاریخی باقی‌مانده است. ۶.۱ - زاد و بومزاد و بوم، اولین کتاب تربیت در جغرافیای طبیعی و سیاسی و تاریخی ایران است که در ۱۳۱۶ق در تبریز به چاپ سنگی رسید. این کتاب در دو قسمت است: قسمت اول جغرافیای ایران در روزگار مؤلف است و در قسمت دوم مؤلف جغرافیای تاریخی ایران را با فهرستی از پادشاهان ایران از کورش هخامنشی تا مظفرالدین شاه قاجار (۱۲۶۹-۱۳۲۴ق) شرح می‌دهد. قسمت اخیر را به خواهش تربیت، حسن تقی‌زاده فراهم آورده است. [۷۷]
تقی‌زاده، حسن، میرزا محمدعلی‌خان تربیت، ج۱، ص۲۰۷- ۲۰۸، مقالات، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۵۶ش.
[۷۸]
مشار، خانبابا، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، ج۴، ص۱۵۳، تهران، ۱۳۴۲ش.
[۷۹]
Edwards، E، v۱، p۴۴۹، A Catalogue of the Persian Printed Books in the British Museum، London، ۱۹۲۲.
۶.۲ - مجله گنجینه فنونگنجینه فنون، مجله‌ای علمی که به مدیریت تربیت در طی یک سال از تاریخ انتشار اولین شماره آن (غره ذیقعده ۱۳۲۰) در تبریز هر ۱۵ روز در قطع خشتی و به خط نستعلیق و با چاپ سنگی در ۱۶ صفحه منتشر می‌شد. مطالب مجله در ۴ بخش ۴ صفحه‌ای بدین شرح فراهم می‌آمد: بخش اول، «گنجینه فنون» مشتمل بر مطالب متنوع علمی و فنی و اخبار متفرقه، نوشته حسن تقی‌زاده، بخش دوم، «هنرآموز» درباره صنایع آینه‌سازی، صابون‌سازی، دباغی، تذهیب، شیشه‌گری و جز اینها نوشته محمدعلی تربیت، بخش سوم، «تمدنات قدیمه»، درباره تمدن کهن ملل مصر، کلدانی، آشوری، یهود، ایران و فینیقی نوشته گوستاو لوبون فرانسوی که تقی‌زاده به فارسی ترجمه می‌کرد، بخش چهارم، «سفینه غواصه» یا «سیاحت تحت البحر»، مجموعه‌ای از داستان‌های جذاب علمی درباره موجودات دریایی اثر ژول ورن که با ترجمه یوسف اعتصام‌الملک چاپ می‌شد. جز اینها، گاهی هم حسین عدالت در این مجله مطالبی می‌نوشت. [۸۰]
تقی‌زاده، حسن، میرزا محمدعلی‌خان تربیت، ج۱، ص۲۰۶-۲۰۵، مقالات، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۵۶ش.
۶.۳ - روزنامه اتحادروزنامه نیم‌هفتگی اتحاد، در ۱۳۲۶ق، تربیت این روزنامه را به عنوان ارگان انجمن اتحاد و با هدف آشنایی مردم با مبانی حکومت ملی و آزادی‌های اجتماعی منتشر کرد. این نشریه، تا شماره ۲۵ منتشر شد. [۸۱]
سرداری‌نیا، صمد، مشاهیر آذربایجان، ج۱، ص۳۴۶، تبریز، ۱۳۷۷ش.
[۸۲]
مجتهدی، مهدی، رجال آذربایجان در عصر مشروطیت، ج۱، ص۵۰، ۱۳۲۷ش.
۶.۴ - ماهنامه گنجینه معارفگنجینه معارف، ماهنامه‌ای علمی، ادبی و فلسفی که ۸ شماره آن در ۱۳۰۱ش در مطبعه فاروس تبریز به قطع خشتی با مدیریت تربیت منتشر شد. جالب‌ترین مقالات این مجله را که بیشتر درباره تاریخ ادبیات و شرح حال شاعران بود، تربیت می‌نوشت. [۸۳]
صدر هاشمی، محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران، ج۱، ص۱۷۰، اصفهان، ۱۳۶۴ش.
[۸۴]
مجتهدی، مهدی، رجال آذربایجان در عصر مشروطیت، ج۱، ص۵۱، ۱۳۲۷ش.
[۸۵]
سرداری‌نیا، صمد، مشاهیر آذربایجان، ج۱، ص۳۴۶، تبریز، ۱۳۷۷ش.
[۸۶]
تربیت، محمدعلی، ارغنون، ج۱، ص۵۴-۶۲، به کوشش غلامرضا طباطبایی مجد، تبریز، ۱۳۷۳ش.
[۸۷]
تربیت، محمدعلی، ارغنون، ج۱، ص۶۳-۷۴، به کوشش غلامرضا طباطبایی مجد، تبریز، ۱۳۷۳ش.
[۸۸]
تربیت، محمدعلی، ارغنون، ج۱، ص۹۹- ۱۱۲، به کوشش غلامرضا طباطبایی مجد، تبریز، ۱۳۷۳ش.
۶.۵ - ورقی از دفتر تاریخ مطبوعات ایرانی و فارسیورقی از دفتر تاریخ مطبوعات ایرانی و فارسی، که در زمان اقامت تربیت در اروپا، در دوره جنگ جهانی اول (۱۹۱۴- ۱۹۱۸م)، تألیف شد. این کتاب در واقع فهرست توصیفی ۳۷۱ روزنامه ایرانی است که در شهرهای مختلف جهان به فارسی یا زبان‌های دیگر (فرانسوی، ارمنی، آسوری، ترکی و جز آنها) تا روزگار مؤلف منتشر می‌شد، این اثر عنوان‌های ۱۶۰ کتابی را به همراه دارد که نوشته یا ترجمه نویسندگان ایرانی بوده است. تربیت در پیش‌گفتار این کتاب، درباره تاریخ عمومی صنعت چاپ ایران، نخستین کتاب‌ها و روزنامه‌های منتشر شده، روزنامه‌ها و کتاب‌هایی که در بیداری ایرانیان مؤثر بوده‌اند، ظهور مطبوعات انتقادی و مصور و شب‌نامه‌ها مطالبی افزوده است.. [۸۹]
تربیت، محمدعلی، ارغنون، ج۱، ص۷-۲۶، به کوشش غلامرضا طباطبایی مجد، تبریز، ۱۳۷۳ش.
وی با مشاهده اطلاعات نادرست مقاله‌ای در مجله عربی الهلال قاهره (در ۱۳۱۷ق) درباره مطبوعات و مدارس ایران و نیز برای تکمیل مطالب کتاب صورت جراید ایران، نوشته ه. ل. رابینو که در ۱۳۲۹ق در مطبعه عروة الوثقی در رشت چاپ شده بود، این کتاب را در استانبول نوشت و برای ادوارد براون به کیمبریج فرستاد [۹۰]
تربیت، محمدعلی، ارغنون، ج۱، ص۱-۵، به کوشش غلامرضا طباطبایی مجد، تبریز، ۱۳۷۳ش.
براون با درج اصلاحات، پاورقی‌های توضیحی و تصاویر چندی از رجال و روزنامه‌های مورد بحث، کتاب تربیت را با عنوان «فهرست روزنامه‌های ایرانی به ترتیب الفبایی» در قسمت اول کتاب خود با نام «تاریخ مطبوعات و ادبیات جدید ایران» در ۱۹۱۴م به انگلیسی ترجمه و منتشر کرده است. [۹۱]
Browne، EG The Press and Poetry of Modern Persia، v۱، p۹-۱۱، Cambridge، ۱۹۱۴.
بخشی از پیش‌گفتار کتاب به قلم تقی‌زاده در روزنامه کاوه (۱۳۳۹ق) و تمام این اثر در تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران در دوره مشروطیت در تهران (۱۳۳۷- ۱۳۴۱ش) به فارسی ترجمه و منتشر شده است.۶.۶ - تقویم تربیتتقویم تربیت، کتابی است در ۱۰۴ صفحه که در ۱۳۰۸ش در مطبعه شرق تبریز در ۴ قسمت چاپ شد: الف ـ «منتخبات غزلیات همام تبریزی» که در آن نویسنده ۲۳۳ بیت از اشعار همام تبریزی را درج کرده است. ب ـ «تذکره دانشمندان آذربایجان»، در شـرح حال ۲۵ تـن از مشاهیـر سده‌های ۵ تا ۱۴ق. ج ـ «شرح حال عبدالرحمان جامی»، که در آن نویسنده با اشاره به زندگانی و خلاقیت‌های هنری و ادبی شاعر آثار منثور و منظوم او را معرفی، و با آوردن شواهدی از اشعار وی منشأ مثنوی‌های هفت‌گانه جامی و چگونگی سرایش آنها را نیز بیان کرده است. د ـ «رباعیات حکیم عمر خیام»، شامل ۱۵۸ رباعی بر مبنای نسخه‌ای از رباعیات خیام که در ۱۸۹۸م در لندن چاپ شده، و به نظر تربیت نسخه اساس آن کهن‌ترین نسخه خطی از رباعیات خیام بوده است. [۹۲]
تربیت، محمدعلی، تقویم تربیت، ج۱، ص۸۴، تبریز، ۱۳۰۸ش.
۶.۷ - دانشمندان آذربایجاندانشمندان آذربایجان، در شرح حال ۹۳۴ تن از مشاهیر آذربایجان ــ به ویژه از سده ۵ق به بعد ــ که با مقدمه حسن اسفندیاری (محتشم‌السلطنه)، رئیس وقت مجلس شورای ملی در ۱۳۱۴ش در مطبعه مجلس در تهران چاپ شده است. مطالب این کتاب صورت گسترش یافته بخش دوم تقویم تربیت است و انگیزه نگارش آن را نیز در حسن استقبال همین بخش دانسته‌اند. [۹۳]
مجتهدی، مهدی، رجال آذربایجان در عصر مشروطیت، ج۱، ص۵۱، ۱۳۲۷ش.
تربیت در تدوین کتاب از منابع خطی [۹۴]
تربیت، محمدعلی، دانشمندان آذربایجان، ج۱، ص۴۳، تهران، ۱۳۱۴ش.
[۹۵]
تربیت، محمدعلی، دانشمندان آذربایجان، ج۱، ص۴۷، تهران، ۱۳۱۴ش.
و آثار چاپی ــ در بیشتر مواقع بدون نام مؤلف ــ و نیز شواهد نظم و نثر سود جسته است. گاهی هم وی شرح احوال را به زبان عربی عیناً از منابعی چون الانساب سمعانی، الفهرست ابن‌ندیم، تاریخ الحکماء بیهقی و کشف‌الظنون حاجی‌خلیفه آورده است [۹۶]
تربیت، محمدعلی، دانشمندان آذربایجان، ج۱، ص۲۲، تهران، ۱۳۱۴ش.
[۹۷]
تربیت، محمدعلی، دانشمندان آذربایجان، ج۱، ص۲۴، تهران، ۱۳۱۴ش.
[۹۸]
قزوینی، محمد، وفیات معاصرین، یادگار، ج۱، ص۱۰، تهران، ۱۳۲۴ش، س ۳، شم ۴.
کتاب دانشمندان آذربایجان سهوالقلم‌ها و اشتباهات تاریخی نیز دارد که به شماری از آن مهدی مجتهدی [۹۹]
مجتهدی، مهدی، رجال آذربایجان در عصر مشروطیت، ج۱، ص۵۲، ۱۳۲۷ش.
احمد گلچین معانی [۱۰۰]
گلچین معانی، احمد، تاریخ تذکره‌های فارسی، ج۱، ص۶۱۷- ۶۲۳، تهران، ۱۳۶۳ش.
و مینورسکی [۱۰۱]
Minorsky، V، v۱، p۲۵۱-۲۵۳،» Danishmandani Azarbayjan «، Bulletin of the School of Oriental Studies، Nendeln، ۱۹۳۷-۱۹۳۸، vol IX.
اشاره کرده‌اند. بخش پایانی کتاب به معرفی مختصر ۱۱۰ روزنامه‌ای اختصاص یافته که طی سال‌های ۱۲۱۴ تا ۱۳۵۴ق (۱۳۴۱ش) در تبریز، ارومیه، خوی، استانبول و مصر منتشر می‌شده است. بیشتر این روزنامه‌ها در ورقی از دفتر تاریخ مطبوعات ایرانی و فارسی نیز مشروح‌تر معرفی شده‌اند، هرچند در مواقعی مطالب این‌فهرست که گزیده‌ای از آن‌کتاب است، با اصل خود تفاوت‌های جزئی دارد. [۱۰۲]
تربیت، محمدعلی، دانشمندان آذربایجان، ج۱، ص۴۰۶، تهران، ۱۳۱۴ش.
[۱۰۳]
تربیت، محمدعلی، دانشمندان آذربایجان، ج۱، ص۳۶، تهران، ۱۳۱۴ش.
این کتاب گرچه قزوینی بر شیوه ارائه مآخذ در آن خرده‌هایی گرفته است [۱۰۴]
خانبابا مشار، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، ج ۴، ستون ۱۵۳، تهران ۱۳۴۰ ـ ۱۳۴۴ ش.
از مراجع معتبر در پژوهش‌های مربوط به تاریخ ادبیات ایران در حوزه آذربایجان به شمار می‌رود.۶.۸ - دیگر آثاراز دیگر آثار تربیت فهرست کتابخانه و قرائت خانه تربیت (۱۳۰۳ ش) [۱۰۵]
تذکره دانشمندان آذربایجان، دانشمندان آذربایجان، تهران ۱۳۱۴ ش، چاپ سیروس قمری، تبریز (بی تا).
(هر سه در یک جلد، ۱۳۰۶ ش) و کلمات قصار امیرالمؤمنین همراه با ترجمه ترکی می‌باشد. [۱۰۶]
مشار، خانبابا، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، ج۴، ص۱۵۳ ـ ۱۵۴، تهران ۱۳۴۰ ـ ۱۳۴۴ ش.
و مجموعه مقالاتی است در مثنوی‌سرایی، شرح احوال مشاهیر، ایران‌شناسی، تاریخ مطبوعات، اعیاد ملی و جز آنها که طی سال‌های ۱۳۰۶-۱۳۱۷ش در مجلات آینده، ارمغان، تعلیم و تربیت و مهر به چاپ رسیده است. منتخب آثار او نیز با عنوان مقالات تربیت در تهران (۱۳۵۵ش) و ارغنون در تبریز (۱۳۷۳ش) منتشر شده است. (برای دیگر آثار وی، نک [۱۰۷]
مشار، خانبابا، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، ج۴، ص۱۵۴، تهران، ۱۳۴۲ش.
)تربیت مقالاتی نیز در نشریات مختلف از جمله ارمغان به چاپ رساند. [۱۰۸]
محمدعلی تربیت تبریزی طاب اللّه ثراه: شرح حال وی، ص ۴۳۵، ص ۴۳۶.
مجموعه‌ای از مقالات او با عنوان مقالات تربیت به کوشش ح صدیق در ۱۳۵۵ ش در تهران منتشر شده است.۷ - ویژگیهادرباره روحیات و اخلاق و شیوه تحقیق تربیت، معاصرانش بسیار سخن گفته، و سلامت نفس، میهن‌پرستی، حافظه سرشار، کمک به دیگران در تحقیقات، جامعیت در علوم، قناعت و بردباری در مصائب، کتاب‌شناسی و کتاب‌دوستی و میراث گرانقدر وی را که غیر از آثار قلمی، کتابخانه‌ای ارزشمند با نسخه‌های خطی و چاپی نادر بوده است، ستوده‌اند که دو ماده تاریخ «فهرست الکتب ناطق» و «تربیت صادق الوعد» در مرگ وی گویای همین مطلب است. [۱۰۹]
تقی‌زاده، حسن، میرزا محمدعلی‌خان تربیت، ج۱، ص۲۰۸، مقالات، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۵۶ش.
[۱۱۰]
وحید دستگردی، حسن، محمدعلی تربیت تبریزی، ج۱، ص۴۳۴، ارمغان، تهران، ۱۳۱۸ش.
[۱۱۱]
سرداری‌نیا، صمد، مشاهیر آذربایجان، ج۱، ص۳۵۰- ۳۵۱، تبریز، ۱۳۷۷ش.
در نثر تربیت نیز ساده‌نویسی و رهایی از عبارات متکلف و منشیانه عصر قاجار مشاهده می‌شود، اگرچه وی عموماً در آثار خود با به کار بردن صیغه‌های ماضی نقلی ــ با حذف افعال معین ــ جملات طولانی نوشته است و عبارات عربی، جمع‌های مکسر برخی از اعلام فارسی و عربی، وجه وصفی و مطابقه صفت و موصوف در جنس به سیاق عربی در نوشته‌های او همچنان دیده می‌شود. [۱۱۲]
تربیت، محمدعلی، مقالات، ج۱، ص۱۰، به کوشش حسین محمدزاده صدیق، تهران، ۱۳۵۵ش.
[۱۱۳]
تربیت، محمدعلی، مقالات، ج۱، ص۱۱، به کوشش حسین محمدزاده صدیق، تهران، ۱۳۵۵ش.
[۱۱۴]
تربیت، محمدعلی، مقالات، ج۱، ص۱۴، به کوشش حسین محمدزاده صدیق، تهران، ۱۳۵۵ش.
[۱۱۵]
تربیت، محمدعلی، دانشمندان آذربایجان، ج۱، ص۲۷، تهران، ۱۳۱۴ش.
[۱۱۶]
تربیت، محمدعلی، دانشمندان آذربایجان، ج۱، ص۴۰، تهران، ۱۳۱۴ش.
۷.۱ - انصاف سیاسیبی شک شخصیت سیاسی معتدل وی که موجب می‌شد در میان جناح‌های مختلف نقش میانجی را داشته باشد. [۱۱۷]
تربیت، محمدعلی، مقالات تربیت، مقدمه، ص ۱۲، چاپ ح صدیق، تهران ۱۳۵۵ ش.
در موقعیت و ماندگاری او در عرصه سیاسی نقش بسزایی داشته است.خرده گیری‌های او از منش و رفتار همراهان سیاسی‌اش [۱۱۸]
تربیت، محمدعلی، نامه میرزا محمدعلی خان تربیت، ج ۱، ص ۴۳۶ ـ ۴۴۱، در اوراق تازه یاب مشروطیت مربوط به سال‌های ۱۳۲۵ ـ ۱۳۳۰ قمری، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۵۹ ش.
آنجا که با اصول اخلاقی وی در تقابل قرار می‌گرفت، مؤید انصاف و بی طرفی اوست.۸ - مهم‌ترین یادگارییکی از مهم‌ترین یادگارهای تربیت کتابخانه‌ای است که در ۱۳۰۰ ش تأسیس کرده است. [۱۱۹]
طبیب‌زاده امید، حسین، تاریخ فرهنگ آذربایجان، ج ۲، ص ۵۸، تبریز ۱۳۳۲ ـ ۱۳۳۴ ش.
این کتابخانه با بیش از دویست جلد کتاب کار خود را آغاز کرد و در اولین سالگرد تأسیس، صاحب بیش از دو هزار کتاب و سه سال بعد دارای بیش از پنج هزار جلد کتاب گردید.محمدعلی بادامچی نزدیک به پانصد جلد کتاب خطی و چاپی در نخستین سالگرد کتابخانه به آن اهدا کرد. [۱۲۰]
طبیب‌زاده امید، حسین، تاریخ فرهنگ آذربایجان، ج ۲، ص ۶۱، تبریز ۱۳۳۲ ـ ۱۳۳۴ ش.
[۱۲۱]
طبیب‌زاده امید، حسین، تاریخ فرهنگ آذربایجان، ج ۲، ص ۵۸، تبریز ۱۳۳۲ ـ ۱۳۳۴ ش.
[۱۲۲]
ایران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ج ۲، ص ۳۲۸.
کتابخانه و قرائتخانه آن سال‌ها «کتابخانه و قرائتخانه عمومی معارف» نامیده می‌شد اما بعدها به نام خود تربیت گردید. [۱۲۳]
طبیب‌زاده امید، حسین، تاریخ فرهنگ آذربایجان، ج۲، ص۵۸، تبریز ۱۳۳۲ ـ ۱۳۳۴ ش.
در ۱۳۲۷ ش نخستین فهرست کتاب‌های چاپی این کتابخانه به کوشش قوسی و در ۱۳۲۹ ش فهرست نسخ خطی مشتمل بر مشخصات تفصیلی کتاب‌های خطی به کوشش محمد نخجوانی، کتاب شناس برجسته، به چاپ رسید. [۱۲۴]
ایران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ج۲، ص۳۲۸.۳۲۹
۸.۱ - مجموعه نشریاتمجموعه نشریات کتابخانه تربیت، با بیش از ۱۳۰ نشریه که اغلب قدمتی نزدیک به یک قرن دارند، از غنا و ارزش بسیاری برخوردار است. امروزه این مجموعه به خانه مطبوعات، و نسخ خطی کتابخانه به مخزن نسخه‌های خطی کتابخانه ملی تبریز منتقل شده است. اکنون مجموع کتاب‌های چاپی فارسی کتابخانه تربیت بیش از بیست هزار و کتب چاپی لاتین آن نزدیک به پنج هزار جلد است. در سال‌های اخیر برای توسعه فضا و به کارگیری روش‌های نوین و خدمات رایانه‌ای در این کتابخانه، اقدام شده است. [۱۲۵]
ایران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ج۲، ص۳۲۸ ـ ۳۲۹.
۹ - فهرست منابع(۱) آرین‌پور، یحیی، از نیما تا روزگار ما، تهران، ۱۳۷۴ش. (۲) آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعة، مشهد، ۱۴۰۴ق. (۳) اکبری حامد، مهدی، آذربجانان آذربایجان، تبریز، ۱۳۵۶ش. (۴) بهنام، جمشید، برلنیها، تهران، ۱۳۷۹ش. (۵) تربیت، محمدعلی، ارغنون، به کوشش غلامرضا طباطبایی مجد، تبریز، ۱۳۷۳ش. (۶) تربیت، محمدعلی، تقویم تربیت، تبریز، ۱۳۰۸ش. (۷) تربیت، محمدعلی، دانشمندان آذربایجان، تهران، ۱۳۱۴ش. (۸) تربیت، محمدعلی، مقالات، به کوشش حسین محمدزاده صدیق، تهران، ۱۳۵۵ش. (۹) تقی‌زاده، حسن، میرزا محمدعلی‌خان تربیت، مقالات، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۵۶ش، ج ۹. (۱۰) رائین، اسماعیل، انجمنهای سری در انقلاب مشروطیت ایران، تهران، ۱۳۴۵ش. (۱۱) سرداری‌نیا، صمد، مشاهیر آذربایجان، تبریز، ۱۳۷۷ش. (۱۲) سرداری‌نیا، صمد، نقش مرکز غیبی تبریز در انقلاب مشروطیت ایران، تبریز، ۱۳۶۳ش. (۱۳) شجیعی، زهرا، نمایندگان مجلس شورای ملی در بیست و یک دوره قانونگذاری، تهران، ۱۳۴۴ش. (۱۴) صدر هاشمی، محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران، اصفهان، ۱۳۶۴ش. (۱۵) صفوت، محمدعلی، داستان دوستان، تبریز، ۱۳۱۸ش. (۱۶) طاهرزاده بهزاد، کریم، قیام آذربایجان در انقلاب مشروطیت ایران، تهران، ۱۳۳۴ش. (۱۷) قزوینی، محمد، «وفیات معاصرین»، یادگار، تهران، ۱۳۲۴ش، س ۳، شم ۴. (۱۸) کسروی، احمد، تاریخ مشروطه ایران، تهران، ۱۳۴۹ش. (۱۹) گلچین معانی، احمد، تاریخ تذکره‌های فارسی، تهران، ۱۳۶۳ش. (۲۰) مجتهدی، مهدی، رجال آذربایجان در عصر مشروطیت، ۱۳۲۷ش. (۲۱) مشار، خانبابا، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، تهران، ۱۳۴۲ش. (۲۲) وحید دستگردی، حسن، محمدعلی تربیت تبریزی، ارمغان، تهران، ۱۳۱۸ش، س ۲۰. (۲۳) وفایی، زهره، نام آوران آذربایجان، تبریز، ۱۳۷۸ش. (۲۴) حسین طبیب زاده امید، کتاب تاریخ فرهنگ آذربایجان، تبریز ۱۳۳۲ ـ ۱۳۳۴ ش. (۲۵) عطاءاللّه فرهنگ قهرمانی، اسامی نمایندگان مجلس شورای ملی از آغاز مشروطیت تا دوره ۲۴ قانونگذاری و نمایندگان مجلس سنا در هفت دوره تقنینیه از ۲۵۰۸ تا ۲۵۳۶ شاهنشاهی، تهران ۱۳۵۶ ش. (۲۶) اقبال قاسمی پویا، مدارس جدید در دوره قاجاریه: بانیان و پیشروان، تهران ۱۳۷۷ ش. (۲۷) محمدعلی جمالزاده، لحظه‌ای و سخنی: دیدار با سیّدمحمدعلی جمالزاده، ویرایش مسعود رضوی، تهران ۱۳۷۳ ش. (۲۸) فخری خشایار وزیری (قویمی)، کارنامه زنان مشهور ایران، تهران ۱۳۵۲ ش. (۲۹) مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، تهران ۱۳۵۷ ش. (۳۰) اوراق تازه یاب مشروطیت مربوط به سال‌های ۱۳۲۵ ـ ۱۳۳۰ قمری، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۵۹ ش. (۳۱) ایران وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی اداره کل هماهنگی و پیگیری امور استان‌ها، سیمای اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان آذربایجان شرقی در آئینه عمل، ج ۲، (تهران) ۱۳۷۹ ش. (۳۲) Browne، EG The Press and Poetry of Modern Persia، Cambridge، ۱۹۱۴. (۳۳) Edwards، E، A Catalogue of the Persian Printed Books in the British Museum، London، ۱۹۲۲. (۳۴) Minorsky، V،» Danishmandani Azarbayjan «، Bulletin of the School of Oriental Studies، Nendeln، ۱۹۳۷-۱۹۳۸، vol IX. (۳۵) Tarbiyat، MA،» List of Persian Newspapers Arranged in Alphabetical Order «، The Perss and Poetry of Modern Persia (vide: Browne). ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «تربیت»، شماره ۵۸۶۳. دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «محمدعلی تربیت»، شماره ۳۴۲۸. رده‌های این صفحه : اعضای حزب دموکرات | رجال سیاسی ایران | رجال فرهنگ و ادب | روزنامه نگاران ایرانی سده چهاردهم(قمری) | روزنامه نگاران ترک تبار | نمایندگان مجلس شورای ملی
|